Từ Hà Nội, tiến sĩ Hà Hoàng Hợp bình luận với BBC ngày 17/8 cho hay đôi bên đang thu xếp chuyến thăm của ông Biden đến Hà Nội. Thời gian của chuyến thăm quan trọng này có thể xảy ra trong nửa đầu tháng 9.

Sau chiến tranh, Mỹ và Việt Nam đã trải qua những hành trình đầy trắc trở trước khi tiến đến bình thường hóa quan hệ vào năm 1995. Năm 2023 này đánh dấu kỷ niệm 10 năm mối quan hệ đối tác toàn diện giữa hai nước cựu thù Việt-Mỹ,

Việt-Mỹ sẽ nâng cấp quan hệ tới đâu?

Ngày 17/8, người phát ngôn thông tin thêm hai nước đang trao đổi các biện pháp làm sâu sắc hơn nữa quan hệ giữa hai nước theo hướng ổn định, thực chất, lâu dài, hướng tới tầm quan hệ mới khi điều kiện phù hợp

Hôm hôm 3/8, Tổng thống Biden nói tại một buổi gây quỹ ở Maine rằng ông đã nhận được một cuộc gọi từ “người đứng đầu Việt Nam”, người “rất muốn gặp tôi khi tôi tới G20” vì Hà Nội muốn nâng cao mối quan hệ với Washington và trở thành một đối tác quan trọng. Hội nghị thượng đỉnh G20 sẽ được tổ chức ở New Delhi, Ấn Độ vào hai ngày 9-10/9.

“Ông ấy muốn nâng tầm để Mỹ thành đối tác lớn, cùng với Nga và Trung Quốc,” ông Biden vào ngày 28/7 trong phát biểu mà các nhà phân tích cho là đang ám chỉ vị Tổng bí thư Nguyễn Phú Trọng.

Hiện nay Mỹ nằm trong số 13 quốc gia là đối tác toàn diện của Việt Nam, thấp hơn hai bậc so với Trung Quốc, Nga, Ấn Độ và Hàn Quốc – những quốc gia thuộc nhóm đối tác chiến lược toàn diện của Hà Nội.

Điều này nghĩa là nếu Việt Nam nâng tầm Mỹ thành đối tác lớn, cùng Nga và Trung Quốc mở ra đồn đoán – đó là Việt Nam và Mỹ không chỉ nâng một nấc trong quan hệ ngoại giao mà là hai nấc – từ đối tác toàn diện (cấp bậc thấp nhất) lên đối tác chiến lược toàn diện (cấp bậc cao nhất ), bỏ qua bước đối tác chiến lược.

Một số nhà quan sát nhận định, một Việt Nam vốn kiêng dè Trung Quốc đã phải lèo lái khéo léo mối quan hệ gắn kết với phương Tây – nhất là Mỹ trong khi vẫn giữ mối dây ý thức hệ với Bắc Kinh, đồng thời khẳng định chủ quyền lãnh thổ trên Biển Đông.

Nhiều tháng trở lại đây, Trung Quốc đã tăng cường cho nhiều loại tàu hoạt động trong vùng biển đặc quyền kinh tế của Việt Nam, gây căng thẳng trên Biển Đông. Hồi 10/5, tàu nghiên cứu Trung Quốc, hai tàu tuần duyên và 11 tàu đánh cá đã vào lô 04-03 đang khai thác dầu của Vietsovpetro. Đây được coi là bước leo thang đáng lo ngại khi tàu hải cảnh Trung Quốc đến gần khu vực khai thác khí đốt do Zarubezhneft điều hành ở gần bãi Tư Chính như thế.

Tiến sĩ Hà Hoàng Hợp nói rằng, nếu quan hệ đối tác hai nước Việt Nam – Hoa Kỳ được nâng lên thành chiến lược toàn diện thì rất tốt. Nhưng nếu chỉ tới mức đối tác chiến lược thì cũng “hoàn toàn tốt” vì nó sẽ giúp nhằm thúc đẩy và phát triển mạnh mẽ hơn nữa hợp tác kinh tế, thương mại, chuyển giao công nghệ, giáo dục đại học, xây dựng chuỗi cung ứng hàng hóa chung.

Đặc biệt, sự “xích lại gần nhau hơn” giữa Hà Nội và Washington cũng đóng góp cho việc xử lý các vấn đề an ninh và hòa bình trong khu vực Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương mà Biển Đông là một vấn đề an ninh khu vực Đông Nam Á, cũng là vấn đề an ninh Châu Á – Thái Binh Dương.

Tiến sĩ Bích Trần của Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế (CSIS) ở Washington DC thì phân tích rằng, trong bối cảnh cạnh tranh Mỹ-Trung ngày càng căng thẳng, Việt Nam trong những năm qua có vẻ lưỡng lự trong việc nâng cấp quan hệ với Mỹ do không muốn bị coi là chọn bên.

Ngoài ra, Việt Nam có thể sẽ không nâng cấp quan hệ với Mỹ lên mức đối tác chiến lược toàn diện do còn tồn tại những khác biệt trong vấn đề nhân quyền.

“Bởi vậy, khả năng Mỹ và Việt Nam nâng cấp quan hệ lên hẳn hai bậc từ đối tác toàn diện lên đối tác chiến lược toàn diện sẽ thấp hơn so với nâng cấp một bậc lên đối tác chiến lược,” theo bà Bích.

Tuy nhiên, nhà nghiên cứu của CSIS cũng không loại bỏ khả năng có trường hợp ngoại lệ đối với Mỹ. Bà dẫn lời Nguyên Đại sứ Việt Nam tại Hoa Kỳ Hà Kim Ngọc từng nói cách đây vài năm rằng bản chất quan hệ Việt Mỹ đã ở mức chiến lược. Sau vài năm tăng cường hợp tác thì quan hệ giữa hai nước có thể nói là đã lên đến mức đối tác chiến lược toàn diện.

Trong năm 2021, các quan chức cấp cao của chính quyền Biden như Phó Tổng thống Kamala Harris, Bộ trưởng Bộ quốc phòng Lloyd Austin đã đến thăm Việt Nam. Gần đây nhất là chuyến công du đến Hà Nội của Ngoại trưởng Antony Blinken và hồi cuối tháng 6, tàu sân bay USS Ronald Reagan đã ghé cảng Đà Nẵng trong năm ngày.

Các hoạt động này phần nào cho thấy Mỹ coi trọng vị trí của Việt Nam. Điều này nhất quán với chiến lược Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương của Washington. Trong đó, xác định Việt Nam là quốc gia đối tác ‘hàng đầu’ trong khu vực của Mỹ.

Việt Nam thiết lập quan hệ đối tác chiến lược toàn diện với Trung Quốc từ năm 2008 trong khi tới năm 2013, Việt Nam mới ký kết quan hệ đối tác toàn diện với Mỹ. Điều này cho thấy về mặt chính trị và ngoại giao, Việt Nam gần gũi hơn với Trung Quốc. Cuối tháng 10, đầu tháng 11/2022, ông Nguyễn Phú Trọng là nhà lãnh đạo nước ngoài đầu tiên tới thăm Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình tại Bắc Kinh sau khi ông Tập đảm nhận nhiệm kỳ thứ ba “chưa từng có tiền lệ”.

Trong một bài viết của ông Murray Hiebert trên trang CSIS cho đây là thời điểm “lý tưởng” vì chuyến thăm nói trên của ông Trọng đã mang lại cho Việt Nam một chút không gian để tăng cường quan hệ với Washington.

Một luồng ý kiến nhắc đến việc Trung Quốc coi sự nâng cấp quan hệ của Việt Nam với Hoa Kỳ là chống đối, nhất là vào thời điểm căng thẳng giữa hai siêu cường Bắc Kinh và Washington, theo Reuters.

Tuy nhiên, tiến sĩ Hà Hoàng Hợp thì nhận định, đây là vấn đề quan hệ song phương giữa Việt Nam và Hoa Kỳ, vì vậy chỉ có hai nước quyết định về quan hệ đó.

“Việt Nam là nước có chủ quyền, độc lập, có chính sách và thực hành đối ngoại độc lập, cho nên không có bên thứ ba nào có thể tác động gây ảnh hưởng tới quyết định của Việt Nam trong quan hệ Việt Nam – Hoa Kỳ. Một khi Việt Nam thấy việc nâng cấp quan hệ với Hoa Kỳ mang lại lợi ích quốc gia lớn hơn cho Việt Nam (và cho Hoa Kỳ), thì Việt Nam tự quyết định nâng cấp,” ông Hợp nói với BBC.

‘Mỹ tôn trọng chế độ chính trị của Việt Nam’

Trong một bài viết có tựa đề Việt Nam ở đâu trong quan hệ Mỹ-Trung trên CSIS, bà Bích Trần cho rằng, Việt Nam chậm chạp trong việc chính thức hóa quan hệ đối tác chiến lược với Hoa Kỳ là vì việc nâng cấp sẽ dẫn đến những kỳ vọng cao hơn về nhân quyền, điều mà Hà Nội có thể thấy đe dọa đến sự tồn vong của chế độ.

Tuy nhiên, mối lo ngại này vốn đã được Mỹ làm rõ qua những tuyên bố công khai và thẳng thắn. Khi Tổng bí thư Nguyễn Phú Trọng được đón tiếp và gặp Tổng thống Obama tại Nhà Trắng vào năm 2015, Tổng thống Obama nói Mỹ tôn trọng các hệ thống chính trị khác nhau. Và điều này đã đưa vào tuyên bố về Tầm nhìn chung của hai nước sau đó.

Diễn ngôn về “tôn trọng thể chế chính trị” cũng được nhắc lại nhiều lần lúc ông Obama hội kiến với cố Chủ tịch nước Trần Đại Quang vào năm 2016 tại Hà Nội.

Tiếp đến, Bộ trưởng Ngoại giao John Kerry từng công khai nói rằng Hoa Kỳ có thể tôn trọng các hệ thống chính trị khác biệt với hệ thống chính trị của Mỹ.

Cựu đại sứ Mỹ Ted Osius từng nói với BBC rằng, điều này rất quan trọng đối với việc xây dựng lòng tin với các nhà lãnh đạo của Đảng Cộng sản, bởi vì nó nói lên mục tiêu của Hoa Kỳ là để Việt Nam phát triển và thịnh vượng hơn, thành công hơn và độc lập hơn, chứ không phải để phá hoại chính phủ Việt Nam hoặc tìm cách thay đổi nó.

“Chúng tôi đã cố gắng thay đổi chính quyền (Nam VN) trong những năm 1960 và 1970, nhưng đã không thành công. Và những gì Tổng thống Obama đã nói là chúng ta sẽ không đi theo con đường đó nữa. Và với hệ thống chính trị khác nhau, cả hai nước chúng ta đều phải tôn trọng hệ thống chính trị của nước kia,” ông Osius nhận định.

Tiến sĩ Bích Trần cho hay, cuộc điện đàm là dấu hiệu thể hiện Mỹ hiểu và tôn trọng chế độ chính trị của Việt Nam.

Giáo sư Carl Thayer nhắc lại với BBC, việc Tổng bí thư Nguyễn Phú Trọng được đón tiếp tại Nhà Trắng vào năm 2015 đã tạo tiền lệ cho chính quyền Mỹ trong cách nhìn nhận vai trò của vị Tổng bí thư Đảng Cộng sản Việt Nam. Theo nguyên tắc, đây là nơi chỉ để đón tiếp các nguyên thủ quốc gia, không phải người đứng đầu một đảng.

Như vậy, dù là đảng Dân chủ và Cộng hòa đều công nhận vai trò quan trọng của Việt Nam ở Đông Nam Á và vai trò trung tâm của Tổng bí thư đảng trong một nhà nước độc đảng như Việt Nam.

Cuộc điện đàm giữa ông Biden và ông Trọng nói trên cũng nhất quán với cách nhìn nhận của Mỹ đối với Hà Nội, tức xem ông Trọng là nhân vật quan trọng nhất và có quyền lực lớn nhất định đoạt các chính sách đối ngoại của Việt Nam, dù ông không phải là nguyên thủ quốc gia.

Nhưng nếu hai nước nâng lên quan hệ mới, nhà nghiên cứu Bích Trần cho rằng sẽ phù hợp hơn nếu ông Biden ký kết với Chủ tịch nước Võ Văn Thưởng và hội kiến với Tổng Bí thư Trọng, vậy sẽ “đẹp cả đôi đường”.

Tiên sĩ Hà Hoàng Hợp nói với BBC rằng, Mỹ đã bỏ cấm vận bán vũ khí cho Việt Nam, Việt Nam có thể xem xét mua các thiết bị quân sự và vũ khí từ Mỹ nhằm hiện đại hóa quốc phòng Việt Nam, tăng cường năng lực quốc phòng.

Trong Sách trắng Quốc phòng 2019, Việt Nam đưa ra chính sách đối ngoại “Bốn Không”: Không tham gia liên minh quân sự; không liên kết với nước này để chống nước kia; không cho nước ngoài đặt căn cứ quân sự hoặc sử dụng lãnh thổ để chống lại nước khác; không sử dụng vũ lực hoặc đe dọa sử dụng vũ lực trong quan hệ quốc tế.

Tuy nhiên, theo tiến sĩ Hợp, Việt Nam còn có phần chính sách ‘1 tùy’: tức tùy thuộc tình hình, Việt Nam có thể xem đẩy mạnh hợp tác mạnh mẽ hơn.

“Hai nước Việt Nam, Hoa Kỳ trong khung quan hệ mới, sẽ thúc đẩy hợp tác an ninh trên nền tảng luật pháp quốc tế, trong đó có UNLOS 1982, nhằm duy trì an ninh và hòa bình ở biển Đông. Từ lâu, Trung Quốc đã có các đòi hỏi lãnh thổ phi pháp ở biển Đông, hợp tác Việt Nam – Hoa Kỳ ở tầm mức cao hơn, sẽ đóng góp cho việc xử lý các vấn đề tuân theo luật quốc tế và các nhân tố địa chính trị phù hợp,” ông Hợp đúc kết.